Podstawowy obowiązek względem jednostek samorządu terytorialnego w zakresie konsultowania z organizacjami pozarządowymi lub z radami pożytku publicznego definiuje art. 5 ust. 5 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie[1]. Informuje on, że organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego określa, w drodze uchwały, szczegółowy sposób konsultowania z radami działalności pożytku publicznego lub organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami, które wymienia ustawa projektów aktów prawa miejscowego w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji. Oznacza to, iż władze lokalne mają obowiązek (a nie możliwość) konsultowania aktów prawnych, a niewypełnienie go skutkować może realnymi konsekwencjami. Organizacjom pozarządowym wolno domagać się egzekwowania udzielonych im praw. Jeśli odpowiednia rada nie ustali zasad konsultacji, każdy podmiot, mający interes prawny w ich uchwaleniu może zaskarżyć wspomniany brak do sądu administracyjnego (po wcześniejszym wezwaniu do podjęcia uchwały).
Ponadto, w ustawie zawarto również kompetencje rad pożytku publicznego – m. in. opiniowanie przez rady projektów strategii, projektów uchwał i aktów prawa miejscowego dotyczących sfery pożytku publicznego, w tym programów współpracy. Zakres tematyczny projektów ustaw wymagających konsultacji może być niezwykle szeroki – dotyczy zarówno dziedzin, jakimi zajmują się organizacje, obejmuje również sferę zadań publicznych (np. pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób; wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej; tworzenia warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej; udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej oraz zwiększania świadomości prawnej społeczeństwa; działalności na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym; działalności charytatywnej; ochrony i promocji zdrowie; podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej – cały zakres życia społecznego i publicznego wymieniony w art. 4 ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie).
Ponadto, na podstawie art. 5a ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie: „Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego uchwala, po konsultacjach z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3, przeprowadzonych w sposób określony w art. 5 ust. 5, roczny program współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3. Roczny program współpracy jest uchwalany do dnia 30 listopada roku poprzedzającego okres obowiązywania programu. 2. Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego może uchwalić, w sposób określony w ust. 1, wieloletni program współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3”.
Warto również podkreślić, że konsultowanie projektów aktów normatywnych w dziedzinach, które dotyczą działalności statutowej organizacji pozarządowej i w dziedzinach, związanych z sferą zadań publicznych jest jedną z form współpracy przewidzianej w ustawie – art. 5 ust. 2 pkt 2: „Współpraca (…) odbywa się w szczególności w formach: (…) 3) konsultowania z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji.
[1] Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. z 2016 r., poz. 1817 z późn. zm.).
