Art. 5a ustawy o samorządzie gminnym[1] przewiduje możliwość przeprowadzania konsultacji społecznych na poziomie gminnym, w wypadkach przewidzianych ustawą oraz w innych ważnych dla gminy sprawach. Konkretne szczegóły, dotyczące odbywania konsultacji określać powinny co do zasady uchwały rad określonych gmin. Szczególną formę konsultacji społecznych stanowi budżet obywatelski, w ramach którego mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu corocznie mogą decydować o części wydatków budżetu gminnego.
Konsultacje społeczne na poziomie gminnym dzielą się na konsultacje obligatoryjne i fakultatywne. Do pierwszej grupy, objętej obowiązkiem przeprowadzenia należą m. in. : tworzenie, łączenie, podział, znoszenie gmin i ustalanie ich granic (art. 4 ust. 1 pkt 1 SamGminU; nadawanie gminie lub miejscowości statusu miasta i ustalaniu jego granic (art. 4 ust. 1 pkt 2 SamGminU); ustalanie lub zmiana nazwy gminy oraz siedziby jej władz (art. 4 ust. 1 pkt 3 SamGminU); tworzenie jednostek pomocniczych (art. 5 ust. 2 SamGminU) oraz nadawanie im statutu (art. 35 ust. 1 SamGminU). Wprowadzenie tego rodzaju konsultacji na poziomie gmin: „bez wątpienia podkreśla wagę spraw, w których je zastrzeżono. W tym sensie, konsultacje są pewną formą rekompensaty za brak możliwości stosowania współcześnie demokracji bezpośredniej w szerszym zakresie. Ustawodawca uznał za zasadne poddanie pewnych, najważniejszych dla wspólnoty samorządowej, spraw pod obowiązkową debatę, w której prawo ma wziąć udział każdy mieszkaniec gminy”[2].
Konsultacje fakultatywne prowadzone są natomiast „w innych sprawach ważnych dla gminy”. Ustawodawca nie przedstawia jednak definicji tego pojęcia w sposób jednoznaczny. W orzecznictwie sądowym wskazano, iż : „będą one mieć miejsce we wszystkich tych sprawach, które nie zostały poddane obowiązkowi konsultacyjnemu ex lege, a które uznane zostały przez organy gminy za ważne. Kryterium „ważności” nie wynika z przesłanek obiektywnych, lecz (w braku odmiennych regulacji ustawowych) podlega ocenie w granicach uznania organu posiadającego kompetencje do zarządzenia konsultacji społecznych w trybie fakultatywnym (zob. wyr. WSA z 15.09.2016 r., IV SA/Gl 643/16[3]). W związku z tym, organy gminy dysponują dosyć dużą swobodą interpretacyjną, która nie powinna być kwestionowana w trybie nadzoru.
[1]Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. 1990 Nr 16 poz. 95 z późn. zm.).
[2]Ziółkowski D., Konsultacje z mieszkańcami gminy [w:] Ustawy samorządowe. Komentarz, red. Gajewski S., Jakubowski A., Ustawy samorządowe. Komentarz,2018s. 61-81 – https://sip.legalis.pl/document-view.seam?documentId=mjxw62zogi3damrqheytkojoobqxalrugmydknzxg42q&refSource=toc
[3]Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z 15 września 2016 r., syn. akt IV SA/Gl 643/16.
