Jednym z narządzi obywateli (w tym organizacji pozarządowych) do kontrolowania i wpływania na władze na szczeblu gminy, jest referendum gminne. Podstawę jego funkcjonowania stanowi art. 170 Konstytucji RP: „Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego. Zasady i tryb przeprowadzania referendum lokalnego określa ustawa”. Doprecyzowanie tych postanowień zawierają bezpośrednie regulacje z ustawy o samorządzie gminnym[1] oraz ustawy o referendum lokalnym[2].
Art. 4c ustawy o samorządzie gminnym określa, iż referendum lokalne z inicjatywy mieszkańców, może być przeprowadzone w sprawach: utworzenia, połączenia, podziała, zniesienia gminy, a także ustalenia granic gminy. Pozostały katalog zagadnień zawiera ustawa o referendum lokalnym, która definiuje pojęcie referendum: „W referendum lokalnym, zwanym dalej „referendum”, mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego jako członkowie wspólnoty samorządowej wyrażają w drodze głosowania swoją wolę: 1) w sprawie odwołania organu stanowiącego tej jednostki; 2) co do sposobu rozstrzygania sprawy dotyczącej tej wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki; 3) w innych istotnych sprawach, dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących tę wspólnotę. 2. Przedmiotem referendum gminnego może być również: 1) odwołanie wójta (burmistrza, prezydenta miasta); 2) samoopodatkowanie się mieszkańców na cele publiczne mieszczące się w zakresie zadań i kompetencji organów gminy (art. 2 ust. 1-2 – definicja materialna). 3. Referendum polega na udzieleniu na urzędowej karcie do głosowania pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na postawione pytanie lub pytania w zakresie spraw określonych w ust. 1 i 2 albo na dokonaniu wyboru pomiędzy zaproponowanymi wariantami” (art. 2 ust. 3 – definicja formalna).
Z inicjatywą przeprowadzenia referendum może wystąpić: grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego, a w odniesieniu do referendum gminnego – także pięciu obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy; statutowa struktura terenowa partii politycznej działająca w danej jednostce samorządu terytorialnego; organizacja społeczna posiadająca osobowość prawną, której statutowym terenem działania jest co najmniej obszar danej jednostki samorządu terytorialnego. Wyjątkiem są referenda w sprawach utworzenia, połączenia, podziału i zniesienia gminy i ustalenia jej granic – wówczas o przeprowadzenia wystąpić może jedynie grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy. Referendum jest ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 30 % uprawnionych do głosowania (inne regulacje stosuje się do referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzących z wyborów bezpośrednich – wtedy konieczny jest udział 3/5 liczby osób biorących udział w wyborze odwoływanego organu).Co do zasady wynik referendum rozstrzyga, jeśli za jednym z rozwiązań w sprawie poddanej pod referendum oddano więcej niż połowę ważnych głosów. Wyjątek stanowi wynik referendum gminnego w sprawie samoopodatkowania się mieszkańców na cele publiczne – jest rozstrzygający, jeżeli za samoopodatkowaniem oddano co najmniej 2/3 ważnych głosów.
[1]Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. 1990 Nr 16 poz. 95 z późn. zm.).
[2]Ustawa z dnia 5 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz. U. 2000 Nr 88 poz. 985).
