Konsultacje społeczne są jednym z wyrazów demokracji bezpośredniej (obok np., referendum, inicjatywy ustawodawczej), w którym przedstawiciele władz konfrontują swoje plany ze zdaniem obywateli. Mogą one odbywać się na wielu szczeblach (od konsultacji lokalnych po centralne) i odnosić się do szerokiej gamy zagadnień (m. in. kwestie dotyczące powstających aktów prawnych, podejmowanych inwestycji czy przedsięwzięć). Konsultacje społeczne mają służyć realizacji postulatów obywateli, wysłuchania ich opinii i uwzględnienia jej przy podejmowaniu przez władzę ostatecznych decyzji. Powinny być realnym narzędziem w rękach obywateli i organizacji pozarządowych, służącym kształtowaniu rzeczywistości prawnej.
Podstawę prawną funkcjonowania konsultacji społecznych na szczeblu rządowym stanowią przepisy ustaw o: działach administracji rządowej z 4 września 1997 roku[1], Radzie Ministrów z 8 sierpnia 1996 roku[2], związkach zawodowych z 23 maja 1991 roku[3], organizacjach pracodawców z 23 maja 1991 roku[4], zaś na poziomie samorządowym są to ustawy o: samorządzie gminnym z 8 marca 1990 roku[5], samorządzie powiatowym z 5 czerwca 1998 roku[6], samorządzie wojewódzkim z 5 czerwca 1998 roku[7] oraz działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z 24 kwietnia 2003 roku[8]. Na ich podstawie organy władzy administracyjnej są zobowiązane do podjęcia konsultacji społecznych w wypadkach przewidzianych w ustawie oraz w innych sprawach ważnych dla wspólnot samorządowych. Dokładny tryb i zasady przeprowadzania konsultacji z obywatelami określać powinny odrębne przepisy – uchwały rad odpowiednich jednostek samorządu terytorialnego (rad gmin, miast, powiatów i województw).
Konsultacje społeczne powinny przede wszystkim egzemplifikować zasady demokracji bezpośredniej i obywatelskiej. Ich obecność nie może jednak służyć wyłącznie spełnianiu pewnych teoretycznych założeń, lecz realnie wpływać na rzeczywistość prawną w kraju, uwzględniając głos obywateli w jej kształtowaniu.
[1] Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U. 1997 Nr 141 poz. 943 z późn. zm.).
[2] Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (Dz.U. 1996 Nr 106 poz. 492 z późn. zm.).
[3] Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. 1991 Nr 55 poz. 234 z późn. zm.).
[4] Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o organizacjach prawodawców (Dz.U. 1991 nr 55 poz. 235 z późn. zm.).
[5] Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. 1990 Nr 16 poz. 95 z późn. zm.).
[6] Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. 1998 nr 91 poz. 578 z późn. zm.).
[7] Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. 1998 nr 91 poz. 576 z późn. zm.).
[8] Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. z 2016 r., poz. 1817 z późn. zm.).
