Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje organizacjom pozarządowym, na mocy art. 118 ust. 2 Konstytucji RP, który stanowi, iż: „Inicjatywa ustawodawcza przysługuje również grupie co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Tryb postępowania w tej sprawie określa ustawa”. Wnioskodawcy mają obowiązek przedłożyć Sejmowi projekt ustawy, przedstawiając skutki finansowe jej wykonania. Dokładne regulacje, przewidziane w związku z wykonywaniem inicjatywy ustawodawczej przez obywateli określa odrębna ustawa[1].
Pod projektem ustawy powinny zostać złożone podpisy grupy 100 000 obywateli, mających prawo wybierania do Sejmu. Projekt ustawy nie może dotyczyć spraw, dla których Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zastrzega wyłączną właściwość innych podmiotów, którym przysługuje inicjatywa ustawodawcza (np. projekt ustawy budżetowej zastrzeżony dla Rady Ministrów). Wszelkie czynności związane z przygotowaniem projektu ustawy, jego rozpowszechnianiem, kampanią promocyjną, a także organizacją zbierania podpisów obywateli popierających projekt, wykonuje komitet inicjatywy ustawodawczej. W miejscu zbierania podpisów obywateli musi być wyłożony do wglądu projekt ustawy, by każdy zainteresowany mógł swobodnie zapoznać się z treścią proponowanych przepisów. Udzielenie poparcia projektowi odbywa się poprzez złożenie własnoręcznego podpisu na wykazie, który zawierać powinien informacje dotyczące: imienia (imion) i nazwiska; adresu zamieszkania oraz numeru ewidencyjnego PESEL. Wycofanie poparcia udzielonego projektowi ustawy jest nieskuteczne.
Inicjatywa uchwałodawcza jest odpowiednikiem obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej na szczeblu lokalnym, gwarantowanym na podstawie art. 41a ustawy o samorządzie gminnym[2]: „Grupa mieszkańców gminy, posiadających czynne prawa wyborcze do organu stanowiącego, może wystąpić z obywatelską inicjatywą uchwałodawczą”. Środek ten umożliwia organizacjom pozarządowym wpływ na działania władz lokalnych. Zgłoszony projekt uchwały staje się przedmiotem obrad rady gminy na najbliższej sesji po złożeniu projektu, jednak nie później niż po upływie 3 miesięcy od dnia złożenia projektu. Szczegółowe regulacje, dotyczące m. in. zasady wnoszenia inicjatyw obywatelskich, zasady tworzenia komitetów inicjatyw uchwałodawczych, zasady promocji obywatelskich inicjatyw uchwałodawczych, formalne wymogi, jakim muszą odpowiadać składane projekty określają odrębne uchwały podejmowane przez konkretne rady gminy.
Zarówno prawo inicjatywy ustawodawczej, jak i uchwałodawczej gwarantują organizacjom pozarządowym możliwość wpływania na organy władzy publicznej, w zakresie prawa krajowego oraz stanowionego na szczeblu lokalnym. Pozwala to NGO-som na zmobilizowanie władz do podjęcia rozmów na ważne społecznie tematy oraz kształtowanie porządku prawnego, uwzględniającego postulaty społeczeństwa obywatelskiego.
[1] Ustawa z dnia 24 czerwca 1999 r. o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli (Dz.U. Nr 62, poz. 688 ze zm.).
[2] Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. 1990 Nr 16 poz. 95 z późn. zm.).
