Organizacje strażnicze nie mają jednolitej definicji prawnej obowiązującej powszechnie. Najczęściej, przez pojęcie to rozumiemy organizacje pozarządowe, których celem jest monitorowanie i kontrola działań podmiotów takich jak władze publiczne czy sektor biznesowy. Helsińska Fundacja Praw Człowieka podobną działalność NGO-sów określiła mianem „Watchdog” (z języka angielskiego – „pies wartowniczy”, „pies stróżujący”).
Strażnicze organizacje pozarządowe za swój cel statutowy uznają kontrolę czynności podejmowanych przez aparat państwowy, do których należą m. in. wydatkowanie pieniędzy publicznych, realizacja zadań publicznych, zgodność prawna i proceduralna w działaniach państwa. Podstawowym założeniem jest także dążenie do uzyskania jak największej przejrzystości, a kontrola ma wymiar przede wszystkim jakościowy. Badaniu podlegają procesy legislacyjne, rzetelność, uczciwość i sprawność władz, korupcja, funkcjonowanie sił przymusu (policji, służb specjalnych), prokuratorów i sądów. Głównym obszarem kontroli jest respektowanie praw człowieka (np. przestrzeganie praw zatrzymanych, uczciwość postępowania sądowego) oraz wolności obywatelskich (np. dostęp do informacji publicznej, równość traktowania). Działania podejmowane mogą być na szczeblu ogólnokrajowym, jak i lokalnym.
Efekt kontroli organizacji strażniczych powinien koncentrować się przede wszystkim na wykrywaniu nieprawidłowości oraz jak najszybszym ich wyeliminowaniu. Metody działań NGO-sów opierają się na obserwacji, analizie dokumentów, wywiadach czy konsultacjach społecznych. Ponadto, organizacje wspierają działania sądów, rzeczników, współpracują także z licznymi organizacjami pozarządowymi, skupiającymi się na ochronie praw człowieka i obywatela.
Początki działalności strażniczych NGO-sów w Polsce, wiążą się z powstaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka w 1989 roku z inicjatywy Komitetu Helsińskiego. Jej misją jest obrona praw człowieka, demokracji i praworządności, realizowana poprzez kontrolę prawa do sądu i rzetelnego procesu sądowego, prawa do życia i wolności od tortur, swobodę działania społeczeństwa obywatelskiego, zapewnianiu równego traktowania, a także praw osób migrujących. Ruch strażniczy w Polsce wspiera także Stowarzyszenie Sieć Obywatelska – Watchdog Polska, która edukuje w temacie działań strażniczych, uczy o prawach NGO-sów, monitoruje wybrane obszary z życia publicznego oraz sprawuje codzienną kontrolę obywatelską poprzez składanie wniosków o informację publiczną.
