Do najważniejszych funkcji działalności strażniczej w Polsce należą: funkcja informacyjne, kreatywna, konsultacyjna, korygująca oraz edukacyjna. Umożliwiają one (przede wszystkim na szczeblu lokalnym) zarówno prowadzenie rzetelnego monitoringu prawnego, jak i realne oddziaływanie na rzeczywistość.
- Funkcja informacyjna – dotyczy m. in. wzajemnego informowania się między poszczególnymi jednostkami samorządu terytorialnego oraz partnerami społecznymi, zapewnia prawidłowy przepływ informacji, a także swobodę jego dostępu (np. cyklicznie publikowany harmonogram o planowanych inicjatywach, związanych z prawe).
- Funkcja kreatywna – związana jest z planowaniem strategicznych kierunków rozwoju, na podstawie wiedzy, którą zdobywają jednostki monitorujące w ramach swoich kompetencji.
- Funkcja konsultacyjna – ma za zadanie uzyskać rzetelne informacje na temat działalności poszczególnych jednostek. Wprowadza procedurę konsultacji, umożliwiającą zbierania opinii od osób zainteresowanych.
- Funkcja korygująca – jej celem jest prewencyjne zapobieganie ewentualnym konfliktom, sporom; wyeliminowanie ich na etapie uchwałodawczym bądź w momencie wejścia aktu prawa miejscowego w życie.
- Funkcja edukacyjna – wiąże się z działalnością popularyzatorską działań strażniczych, uświadamia o podejmowanych przedsięwzięciach.
Narzędzia wykorzystywane przez organizacje strażnicze, obejmują trzy główne obszary: jawność działania, dostęp do informacji publicznej oraz inne formy partycypacji (pod pojęciem tym kryją się m. in. podejmowane inicjatywy uchwałodawcze, konsultacje społeczne, udział w lokalnej komisji współpracy wielosektorowej, czy zgłaszane propozycje rozwiązań legislacyjnych). Ponadto, istotnymi metodami działania są: zbieranie i analiza informacji ogólnodostępnych (np. monitorowanie nowych projektów ustaw); taktyka (np. wnioski na temat nowych regulacji); argumentacja (zapoznanie się ze skutkami podobnych procesów i ich przedstawienie organom władczym); przekonywanie (zbieranie materiałów i analiz, które forsują stanowiska organizacji strażniczych); współpraca z mediami (dobry kontakt z mediami umożliwia nagłośnienie argumentacji organizacji, a także potęguje zainteresowanie sprawą).
